როგორი იყო მონობა ძველ საქართველოში და რა ფასად ჰყიდდნენ ქართველებს ტყვეთა ბაზარზე?
ადამიანებით ვაჭრობა მთელ მსოფლიოში ფართოდ იყო გავრცელებული, ჯერ კიდევ ადრეულ შუა საუკუნეებიდან და საქართველო და კავკასია ამ მხრივ გამონაკლისი ვერ იქნებოდა.
ბიზანტიის იმპერიის ძლიერების ხანაში, IV-X საუკუნეებში, შავი ზღვის სანაპიროდან მონები გაჰყავდათ კონსტანტინეპოლსა და იმპერიის სხვა ქალაქებში. ბიზანტია ქრისტიანობის ბურჯი იყო და თანამორწმუნეებით ვაჭრობას, რა თქმა უნდა, კრძალავდა. ყიდვა-გაყიდვის ობიექტები მაშინ იყვნენ წარმართები და მაჰმადიანები. საქართველო ბიზანტიის სტრატეგიული მოკავშირე იყო, ამიტომ ქართველების მონებად გაყიდვას, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ადგილი არ უნდა ჰქონოდა.
ქრისტიანებით ვაჭრობის აღმავალი განვითარება მონღოლთა გაბატონების დროიდან დაიწყო. სამწუხაროდ, არ არის შემორჩენილი პირდაპირი მტკიცებულებები, თუ რა პირობებში და რამდენი ტყვე გაჰყავდათ მონღოლებს საქართველოდან ან, საერთოდ, კავკასიიდან, მაგრამ ფაქტია, რომ XIII ს-ის II ნახევრიდან მონებს შორის დიდი რაოდენობით არიან ნახსენები რუსები, ყივჩაღები, თათრები, რაც იქ ოქროს ურდოს ბატონობის შედეგი იყო.
XIV-XV სს.-ში კაფასა და ტანას ნავსადგურებში, სხვა ადგილობრივ საქონელთან ერთად, მონებიც იყიდებოდნენ, უპირატესად კავკასიელები, უკვე ქართველთა რაოდენობაც შესამჩნევად გაზრდილი ჩანს და ეს სავსებით გასაგებია, საქართველოს იმჟამინდელი პოლიტიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე. ცნება „უცხოტომელმა“ თანდათან სხვა შინაარსი შეიძინა და საქართველოშიც იმატა მოძმე „უცხოტომელების“ გაყიდვამ.
XVIII ს-მდე ლეკთა თარეში და ადამიანთა ტაცება მხოლოდ კახეთში იყო საგრძნობი. აქამდე არც ერთი საისტორიო წყარო არ ახსენებს ლეკებს ამ როლში ქართლსა და დასავლეთ საქართველოში. ამ საუკუნის მეორე ათწლეულში მათ შეაღწიეს ქართლში, მესამე ათწლეულიდან -სამცხე-ჯავახეთში, ხოლო მე-3-4-ში - დასავლეთ საქართველოშიც.
საზოგადოების სრულად უუფლებო ნაწილს შეადგენდნენ ქალები. თუ ამ საზოგადოებათა მამაკაცები უდანაშაულოდ არ იყიდებოდნენ მონებად, ქალების დიდი რაოდენობა, მათი უუფლებობის გამო, მრავლად გაედინებოდა მონათა ბაზრებზე. ერთი ცნობის მიხედვით, XVIII ს-ის შუა ხანებში მხოლოდ ტამანის გზით გაჰყავდათ წელიწადში 5-6 ათასი ულამაზესი ქალი.
ასეთი მდგომარეობის მიზეზი, უპირველეს ყოვლისა, ცხოვრების სოციალურ-ეკონომიკური პირობები და კანონიერების განვითარების დაბალი დონე იყო, მაგრამ მარტო ეს როდი განსაზღვრავდა შექმნილ ვითარებას. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ხალხის ხასიათსა და ჩვევებსაც და ამას ჩვენი დროის მოვლენებიც ადასტურებს. „ლეკიანობის“ ანალოგიური არსისა იყო „ოსიანობა“. ის ასაკით „ლეკიანობაზე“ უფრო ადრინდელი მოვლენაა. ოსებშიც ბატონობდა პატრიარქალური მონობა. ნაყიდი და ომში ნაშოვნი ტყვეები მათი მფლობელების აუცილებელ საკუთრებას შეადგენდნენ, ხოლო მათი სიცოცხლე და სიკვდილი მათივე პატრონების ნება-სურვილზე იყო დამოკიდებული.
მონათა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყარო ოსებში მრავალცოლიანობა იყო. ოსს წესით და კანონით თითქოს ერთი ცოლი ჰყავდა, სინამდვილეში თვით ღატაკებსაც ჰყავდათ, სულ ცოტა, ორი, შეძლებულებს კი - ხუთი და მეტიც. ცოლების წყაროს შეადგენდნენ ტყვე ქალები ან მშობლებისგან მხევლის სტატუსით ნაყიდები. მონა ცოლებისაგან შეძენილი შვილები, ე.წ. კავდასარდები წარმოადგენდნენ სრულიად უუფლებო სოციალურ კატეგორიას და მათი რაოდენობა ოსეთში საკმაოდ დიდი იყო. ოსის გაგებით, ნებისმიერი ქალი, რომელიც მის სახლში შევიდოდა და ეღირსებოდა პატივი, ყოფილიყო მისი მხევალი, შინამოსამსახურე ხდებოდა, ხოლო მათგან შეძენილი შვილები - მისი კავდასარდები, ფაქტობრივად, მონები ხდებოდნენ.
იმიერკავკასიაში მონის აღმნიშვნელი საზოგადო ტერმინი იყო თურქეთიდან შემოსული „იასირ“, მაგრამ მის გვერდით იხმარებოდა მრავალი სხვა ტერმინიც: ლეკებში - „გურჯი“, ოსებში - „გურძიაკი“, ავარიელებში - „გორგი“, აფხაზებში - „აგრუა“, „აგურუა“, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ აქ ტყვე ქართველი ჩვეულებრივი მოვლენა იყო ტყვე ქართველები და სომხები დროთა განმავლობაში ასიმილირდებოდნენ ადგილობრივ მოსახლეობაში და რელიგიასთან ერთად ივიწყებდნენ საკუთარ ენასაც. „იასირი“ იმიერკავკასიის ხალხებში იყო ნამდვილი მონა, ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით. იასირებს არ ჰქონდათ არავითარი უფლება არც საკუთარ თავზე და არც თავის მონაგარზე: „იასირი თავის მფლობელს ეკუთვნოდა როგორც ნივთი“.
1861-1863 წლებში ჩრდილოეთ კავკასიაში მონათა საერთო რაოდენობა შეადგენდა 6700 კაცს ორივე სქესისას 1672 წელს სამეგრელოში მყოფი ჟან შარდენიც ძალზე შეწუხებული ჩანს იმით, რომ მეტად „ღარიბ და უჩვეულო“ ქვეყანაში მოხვდა, „სადაც არავითარი სურსათი არ იყიდებოდა, სადაც ფულს გასავალი არ ჰქონდა და სადაც საცხოვრებელი ბინის შოვნაც არ შეიძლებოდა“.