როგორ ცდილობდა ვატიკანი ეკლესიის რეორგანიზაციას კავკასიაში 1917-1924 წლებში?
თავისი ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე ვატიკანი დიდი ყურადღებით ეკიდებოდა საკუთარ აღმოსავლურ პოლიტიკას და აქტიურად ეწეობა ამ რეგიონში მისიონერულ საქმიანობას. რწმენის გავრცელების (“პროპაგანდა ფიდე”) კონგრეგაციის დაფუძნებიდან (1622) ზუსტად სამასი წლის შემდეგაც კი, პაპობა აქტიურად ცდილობდა ახლად შემქნილ საბჭოთა კავშირსა და, მათ შორის, კავკასიაში საეკლესიო სტრუქტურების რეორგანიზაციას. 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ, საეკლესიო სტრუქტურების რეორგანიზაციის მცდელობები ეხებოდა თვითონ რუსეთის პერიფერიებსაც.
იმ რეგიონებში წმინდა საყდარი საგანგებო დესპანებს გზავნიდა, რომლებიც პასუხისმგებელნი იყვნენ ვითარების შესწავლაზე, ნაკლებად ცნობილი ადგილობრივი საკრებულოების მონახულებასა და დასტაბილურების საშუალებათა გამოძებნაზე.
რაც შეეხება კავკასიას, ვატიკანს სურდა, რომ სრულყოფილად გასცნობოდა ეკლესიის მდგომარეობას, განსაკუთრებით 1917 წლის შემდეგ შექმნილ პირობებს. პირველ რიგში, უდიდეს ინტერესს იწვევდა ფეთქებადი ვითარება სომხურ საკრებლოში, სადაც სამოციქულო ადმინისტრატორი, ეპისკოპოსი ტერ აბრამიანი, კონფლიქტში იმყოფებოდა მორწმუნეებთან. 1917 წლის რევოლუციურმა ატმოსფერომ გაამწვავა დაპირისპირება და ერთგვარი “ამბოხება” გამოიწვია თბილისის სომხურ ეკლესიაში, რამაც აიძულა ადმინისტრატორი, რომ ქალაქი დაეტოვებინა. იმავე წელს აბრამიანი რომში ჩადის და ვატიკანს ადგილობრივი ეკლესიის რეორგანიზაციას სთავაზობს: ამ მიზნით, მუდმივი ეპისკოპოსი უნდა ყოფილიყო თბილისში. ეპისკოპოსმა დე როპმა (1917 წლის ივლისში პაპმა ბენედიქტე XV-მ იგი მოგილევის მთავარეპისკოპოსად დანიშნა), რომელიც 1916 წელს რამდენიმე თვით იმყოფებოდა თბილისში, მას შესთავაზა, რომ “სანდო კაცი გაეგზავნა” ადგილზე ვითარების გასაცნობად.
ნატალე გაბრიელე მორიონდო (1870-1946)
იმავე დროს, დაძაბულობები მატულობდა განსხვავებული ეროვნებებისა და წესების (ტიპიკონების) კათოლიკეებს შორის; იმ დროს, ძირითადად, კავკასიაში იყვნენ ლათინური წესის კათოლიკეები (პოლონური და ქართული წარმომავლობის), სომეხი უნიატები და სომხური წესის კათოლიკეები (მათ შორის, ქართველებიც). დღის წესრიგში იდგა ქართული ტიპიკონის აღიარების საკითხიც: ეს გულისხმობდა ბიზანტიურ-ბერძნულ ტიპიკონს ქართულ ენაზე, რომლის შედეგადაც შეიძლებოდა შექმნილიყო უნიატური ქართული ეკლესია). მონს. დე როპი აღფრთოვანებული იყო იმ ფაქტით, რომ 1917 წლის რევოლუცია ამ გეგმის განხორციელების შესაძლებლობას იძლეოდა.
თუმცა, საქმე გაცილებით რთულად იყო: მორწმუნეთა თხოვნები ქმნიდა რისკს, რომ კათოლიკე ეკლესია ლათინურ ტიპიკონში ადგილობრივი (ეროვნული) ენების გამოყენების საკითხს შეჯახებოდა. 1917 წელს თბილისის კათოლიკეთა კრებამ თხოვნით მიმართა რომს, რომ ამ უკანასკნელს უფლება მიეცა მათთვის, გამოეყენებინათ “ლათინური ტიპიკონი ქართულ ენაზე”.[5] ამ მოვლენასთან დაკავშირებით სპეციალური მოხსენება გააკეთა საგარეო საქმეთა სამინისტრომ,
რომელშიც ვკითხულობთ: “აპრილის 27, 1917 წელს ტფილისში მოწვეულ იქმნა დამფუძნებელი კრება სრულიად საქართველოს ქარ. კათოლიკეთა. კრებას დაესწრო 63 წარმომადგენელი ტფილისისა, ქუთაისისა, ბათომისა, გორისა, ფოთისა, ბაქოსი, სკრისა, სანოვარდოსი, ახალციხისა, ახალციხის მაზრის სოფლებისა: უდისა, არლისა, ვალისა, ბოლაჟურისა, ივლიტისა, აბასთუმანისა, ბნელოსა, ახალქალაქის მაზრის სოფლებისა: ხიზაბავრისა, ვარგავისა, კარტიკამისა, ბავრისა, ხულგუმისა და ტურციხისა, (ამ უკანასკნელ ოთხ სოფლებში: კარტიკაში, ბავრაში, ხულგუმოში და გურცხში მცხოვრებთ დაუკარგავთ დედა ენა და ლაპარაკობენ თათრულ ენაზე) კრებამ ერთ ხმათ გამოიტანა შემდეგი დადგენილება:
1) აღსდგეს ტფილისში ქართველ-კათოლიკეთა საეპისკოპოზო კათედრა, რომელიც არსებობდა მეXIII საუკუნეში.
2) სამესხეთოს და ჯავახეთის ქარ.-კათოლიკენი ჩამოშორდეს სომეხ-კათოლიკეთა მმართველობას და დაექვემდებაროს ტფილისის რომის-კათოლიკეთა მმართველობას (ვიზიტატორს).
მ. ემანუელ ვარდიძე (1886-1966)
3) ყველა ქარ. კათოლ. ეკკლესიებში შეტანილ იყოს ლათინური წესით ქართულად ნათარგმნი...
რადგანაც კრების დადგენილების სისრულეში მოსაყვანათ საჭირო იყო რომის პაპის თანხმობა (სანქცია) აღმასრულებელმა კომიტეტმა, საფრანგეთის კონსულის საშუალებით მიმართა რომს და სთხოვა სისრულეში მოყვანა ქარ. კათოლიკეთ სურვილისა...
...მესხეთ-ჯავახეთში ყველგან გამოძიების დროს პაპის ლეგატის დასწრებით გამოტანილ იქმნა შემდეგი რეზოლუციები.
1) გამოეყვნენ საჩქაროთ სომეხ-კათოლიკეთა მმართველობას და შეურთდენ ტფილისის რომის კათოლიკეთა მმართველობას.
2) დაარსდეს ტფილისში ქართველ-კათოლიკეთა საეპისკოპოზო კათედრა და
3) წირვა-ლოცვა ეკკლესიებში შესრულებულ იყოს ქართულ ენაზედ დასავლეთის წესით.”[1]
იმავე წელს ქართველ კათოლიკეთა კრება გაიმართა ქუთაისში, რომელიც აცხადებდა, რომ “ქართულ ტიბიკონის აღდგენა შესაძლებელია. შესაძლებელია აგრეთვე ქ. თბილისში ქართველ კათოლიკეთა საეპისკოპოსო კათედრის დაარსება, რაც კრებამ ერთხმად გადასწყვიტა. ხოლო საჭიროა, ამის შესახებ რომის პაპას გაეგზავნოს პეტიცია ქართველ კათოლიკეთა სახელით... ქუთაისის ქართველნი კათოლიკენი მოითხოვენ: 1) ქართულ ტიბიკონის აღდგენას და 2) ქ. თბილისში საეპისკოპოზოს კათედრის დაარსებას. ასეთივე დადგენილება გამოიტანეს თბილისის ქართველ კათოლიკეებმაც. კრება მოხდება აგრეთვე ქართველ კათოლიკეთა სხვა ცენტრებში, საიდანაც გამოგზავნილ იქნებიან თბილისში წარმოდგენილნი, რომელნიც საბოლოოდ გადასწყვეტენ ქართველ კათოლიკეთა საკითხს”.
რომში აღმოსავლეთის ეკლესიათა კონგრეგაციამ დრო ითხოვა აღნიშნულ საკითხზე დასაფიქრებლად. ეს ზუსტად ის პერიოდია, როდესაც საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ავტოკეფალია მოიპოვა (1811 წელს დაკარგული) და რომთან დაახლოებაც დაიწყო. სწორედ ამავე პერიოდში წერს კათალიკოსი კირიონ II თავის ცნობილ წერილს პაპ ბენედიქტე XV-ს.
ამ მოვლენების შემდეგ, კავკასიაში ერთმანეთის მიყოლებით ჩამოდის რამდენიმე სამოციქულო ვიზიტატორი. პირველი მათგანი იყო მამა ანტუან დელფუში, რომელმაც მანამდე დიდი როლი შეასრულა რომში აღმოსავლეთის ინსტიტუტის დაფუძნებაში. კავკასიაში მისი ვიზიტი ხანმოკლე აღმოჩნდა (1919 წლის სექტემბერი-დეკემბერი) და, ძირითადად, საქართველოს ეხებოდა, რომელიც იმ პერიოდში უკვე დამოუკიდებელ
სახელმწიფოს წარმოადგენდა. ამ ვიზიტის დროს გარკვეული გეგმებიც დაისახა, როგორიც იყო, მაგალითად, იეზუიტთა მისიის გაგზავნა კავკასიაში. ეს გეგმა, რომელიც 1920 წელს იეზუიტთა გენერალურმა კურიამ და აღმოსავლეთის ეკლესიათა კონგრეგაციამ განახორციელა, ჰუმანიტარულ კომპონენტსაც მოიცავდა, იტალიის “წითელი ჯვრის” მიერ სამედიცინო აღჭურვილობის უზრუნველყოფით. კავკასიის მისიისთვის სამი მამა იქნა არჩეული: ლუი ბეილი (1858-1925), სტანისლას ტიშკევიჩი (1887-1962) და ჯაკინო მოსკა (მისიის ხელმძღვანელი).
1920 წლის 28 ივნისს მამა ანტუან დელფუში ჩაანაცვლა ახალმა სამოციქულო ვიზიტატორმა, დომინიკელმა ნატალე გაბრიელე მორიონდომ (1870-1946). იგი, იმავე დროს, დაინიშნა თბილისის სამოციქულო ადმინისტრატორად. პაპმა ბენედიქტე XV-მ მონს. მორიონდოს მისცა არსებითი ფინანსური სახსრები (100 000 ლირა) და შესაწირი (30 000 ლირა) "კავკასიის სამღვდელოების და ხალხის მძიმე პირობების" გამო. იტალიელი დომინიკელი ძალზე მტრულ პოლიტიკურ ვითარებას წააწყდა. 1920 წლის ნოემბერში ეპისკოპოსმა მორიონდომ რამდენჯერმე მიწერა აღმოსავლეთის კონგრეგაციას და იეზუიტებს, რომლებიც უკვე კონსტანტინოპოლში იმყოფებოდნენ, და მამა მოსკას, რომელიც ნეაპოლში დარჩა, თხოვნით, რომ შეეჩერებინათ მისიონერთა გაგზავნა: სამოციქულო ვიზიტატორს ძალიან აწუხებდა საცხოვრებელი ხარჯები და საბჭოელთა რელიგიური პოლიტიკა. იეზუიტთა მისიის გეგმა საბოლოოდ უარყვეს, ხოლო ეპისკოპოსმა მორიონდომ საქართველო 1921 წლის მარტში დატოვა, როდესაც ბოლშევიკებმა დაიპყრეს ქვეყანა (როგორც ჩანს, ეს წმიდა საყდრის რჩევის საწინააღმდეგოდ გააკეთა).
ამის მიუხედავად, ვატიკანი კვლავ ფიქრობდა კავკასიაზე და მას შემდეგ, რაც დადებითი ინფორმაცია მიიღო მამა დიონისე კალატოზოვისგან (რომელმაც 1921 წლის ზაფხულში ჩააღწია თბილისში), ახალი სამოციქულო ვიზიტის მომზადების თაობაზე განაცხადა 1922 წლის ოქტომბერში, რომსა და მოსკოვს შორის ურთიერთობების გაუმჯობესების წყალობით. ახალი მანდატი გადაეცა მონს. ადრიენ სმეტსის, “ახალ სამოციქულო დელეგატს სპარსეთში”, რომელიც “არ წავა სპარსეთში, არამედ უმალვე გაემართება, როგორც კავკასიის სამოციქულო ვიზიტატორი მონს. მორიონდოს ნაცვლად, თუკი ბოლშევიკები არ შექმნიან სირთულეებს”.[5] აღნიშნული ვიზიტი თავად პაპმა დააფინანსა თვიური შესაწირით (1250 ლირა) და დამატებითი დახმარებით (20 000 ლირა). ვიზიტს დახმარება აღმოუჩინა რწმენის გავრცელების კონგრეგაციის პაპის საზოგადოებამაც.[6]
სმეტსი 1923 წლის თებერვალში ჩავიდა თბილისში და 1924 წლის დეკემბრამდე დარჩა (ვიდრე სპარსეთში წავიდოდა). საქართველოში ყოფნის ამ ორი წლის მანძილზე იგი ყუბანსა და ყირიმსაც ეწვია (1923 წლის სექტემბერი),[7] კარგი ურთიერთობები დაამყარა ადგილობრივ ხელისუფლებებთან და მოლაპარაკებებიც კი აწარმოა
რეგიონში კათოლიკური ეკლესიების გამოყენების თაობაზე. თუმცა, ეპისკოპოსმა სმეტსმა ისე დატოვა ქვეყანა, რომ გადაწყვეტილება არ მიუღია ქართულ ტიპიკონთან დაკავშირებით და არც საეკლესიო სტრუქტურები შეუცვლია ძირეულად. მთელი უფლებამოსილება ორ ვიკარიუსს - ვარდიძეს (ლათინური ტიპიკონის ქართველი მღვდელი) და ბაგრატიანს (სომხური ტიპიკონის მღვდელი)- გადასცა.
1920-იანი წლების დასაწყისში, როდესაც საბჭოთა კავშირი ყალიბდებოდა, ვატიკანმა ვერ შეძლო საეკლესიო სტრუქტურების რეორგანიზაცია კავკასიის რეგიონში და, კონკრეტულად, საქართველოში. რამდენიმე მნიშვნელოვანი მცდელობის მიუხედავად, რომიდან გამოგზავნილ მისიონერებს მალევე მოუწიათ ქვეყნიდა წასვლა, ხოლო კათოლიკე ეკლესია საქართველოში, სხვა რელიგიური გაერთიანებების მსგავსად, საბჭოთა “წითელი ტერორის” მსხვერპლი აღმოჩნდა.
ირაკლი ჯავახიშილი
სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის
საერთაშორისო ურთიერთობების საბაკალავრო პროგრამის ხელმძღვანელი