"მალე წყალი სრულად დაფარავს ტაოს საფორტიფიკაციო სისტემის მშვენებას - კავკასიძეების ციხეს..." - ქალაქ იუსუფელთან ერთად ჩაძირული ქართული ისტორიული ძეგლები
თურქეთში, ისტორიულ ტაოში ქალაქი იუსუფელი და რამდენიმე სოფელი ახლახან დაიტბორა. ამ ისტორიულმა დასახლებებმა არამცთუ საუკუნეებს, ათასწლეულებს გაუძლეს, დღეს კი მათი გაქრობა ართვინის პროვინციაში კაშხლების კასკადის მშენებლობას უკავშირდება. ისტორიკოსი ბუბა კუდავა ერთ-ერთია, რომელმაც დატბორვამდე და მერეც არაერთხელ მოინახულა ეს ადგილები და პარხლის მფლობელი კავკასიძეების ციხის მთელი კომპლექსი შეძლებისდაგვარად აღწერა. ბუბა კუდავა ambebi.ge-სთან ჩაძირული ისტორიული ქალაქის - იუსუფელის მნიშვნელობაზე საუბრობს და წუხილით დასძენს, რომ კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა არც ერთი მხარისთვის (თურქული და ქართული) პრიორიტეტული არ აღმოჩნდა.
დატბორილი კავკასიძეების ციხე
"მაღლა მთებზე გაიჭრა ახალი გზები, აშენდა გიგანტური ხიდები, გამოიკვეთა გვირაბები, აშენდა ახალი ქალაქი და სოფლები, საკუთრივ კაშხლები... ამ ყველაფრის ფონზე კი რა ადვილი იყო იმ ძეგლების დემონტაჟი და სხვაგან გადატანა, რომელთაც ჩაძირვა ემუქრებოდა (ეკლესიების მაინც)... ამის დიდი გამოცდილება არსებობს თანამედროვე სამყაროში. სულ მცირე, მხატვრობის ფრაგმენტების ჩამოხსნა და იმავე რეგიონის რომელიმე ქალაქის (ართვინი, რიზე, ტრაპიზონი...) მუზეუმში გადატანა ხომ მაინც იყო შესაძლებელი? სამწუხაროდ, არ აღმოჩნდა კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა არცერთი მხარისთვის პრიორიტეტი“. ისტორიკოსი იუსუფელის ბოლო ბასტიონის - კავკასიძეების შუასაუკუნეების ციხის უკანასკნელი დღეების მომსწრე და მნახველია. ის ახლაც ისტორიულ ტაოში იმყოფება და ფოტომასალასაც ადგილიდან გვაწვდის.
ბუბა კუდავა:
"ტაო-კლარჯეთი თანამედროვე თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარე ისტორიული რეგიონია. ეს გარკვეულწილად პირობითი ტერმინია, რადგან მასში, საკუთრივ ტაოსა და კლარჯეთის გარდა, მესხეთის უმთავრესი ნაწილი მოიაზრება - ის, რაც დღეს საქართველოს საზღვრებს მიღმაა: შავშეთი, სპერი, კოლა, არტაანი, ერუშეთი, ჩრდილი და სხვა, ასევე - სამცხის, ჯავახეთისა და აჭარის თურქეთში მოქცეული ნაწილები. ამ პროვინციათაგან ყველაზე დიდი ტაო გახლავთ, სადაც დღეს რამდენიმე ადმინისტრაციული ცენტრია. მათგან გამორჩეული იყო ქალაქი იუსუფელი, რომელიც ბოლო ათწლეულებში, ფაქტობრივად, რეგიონის ტურისტულ ცენტრადაც ჩამოყალიბდა. იუსუფელი XX საუკუნეში წარმოქმნილი ქალაქია, მან მოიცვა რამდენიმე ძველი ქართული სოფლისა თუ უბნის ტერიტორია, რომელთა სახელებიც დღემდე ახსოვთ: ვეჟანგეთი, საფანეთი, კოწახურა, ახალთა, ჰამზეთი, ჭალა... ამჟამად ეს ადგილები და მთელი ქალაქი წყლის ქვეშაა მოქცეული, ახალი იუსუფელი კი უწინ სრულიად დაუსახლებელ ადგილას, ახლომდებარე მაღალი მთების ფერდობებზე გააშენეს. 1990-იანი წლების მიწურულიდან ჭოროხის ხეობაში კაშხლების კასკადის მშენებლობა დაიწყო. ჭოროხსა და მის შენაკადებზე არაერთი ჰიდროელექტროსადგური აშენდა. წყლის დაგუბებას ისტორიული დასახლებები, ხიდები თუ ნახიდურები, მცირე ზომის სათავდაცვო თუ სამეურნეო ნაგებობები შეეწირა.
ჭოროხის ხეობა დატბორვამდე. ხედი კავკასიძეების ციხიდან. 2005 წელი
ქართველთათვის ყველაზე მტკივნეული თურქეთში უდიდესი - იუსუფელის კაშხლის (სიმაღლე - 270 მ) აგება გამოდგა, რომელმაც უკვე დატბორა ორი დარბაზული ეკლესია - ჰამზეთისა და ჭალის (პირველ მათგანს ჩვენში შეცდომით ახალთის ეკლესიადაც მოიხსენიებენ), სულ მალე კი სრულად დაფარავს ტაოს საფორტიფიკაციო სისტემის მშვენებას - კავკასიძეების ციხეს, იქ არსებული კოპწია ტაძრითურთ. სამივე ეკლესია, სავარაუდოდ, X-XI საუკუნეებში უნდა იყოს აგებული. ყველა მათგანის ძირითადი კონსტრუქცია შენარჩუნებული იყო. პერანგშემოძარცული ჰამზეთისა (სახელწოდების თავდაპირველი ფორმა ალბათ სამზეთი იყო) და ჭალის ტაძრები ამავე დასახელების უბნებში მდებარეობდა. იხილეთ სრულად