მივლინება, შვებულება, დენი - ვინ იყვნენ ადამიანები, რომლებმაც ქართულ ენას ეს სიტყვები აჩუქეს?
ბევრი ტერმინი, რომელსაც მეტყველებაში ვიყენებთ, არც კი ვიცით ქართულ ენაში როდიდან არსებობს და ვის მიერაა დამკვიდრებული.
ტერმინოლოგია მეცნიერების, ტექნიკის, ხელოვნების რომელიმე დარგში არსებულ ტერმინთა ერთობლიობაა. ტერმინოლოგიის განვითარებას მეცნიერების ამა თუ იმ დარგის განვითარება განსაზღვრავს.
საქართველოში ტერმინოლოგიის ისტორია სათავეს იღებს ქართული მწერლობის შექმნის დასაწყისიდანვე. ჩვენთან ტერმინოლოგიაში სამეცნიერო მუშაობა 1921 წლიდან დაიწყო, 1941-დან კი ამ მიმართულებით საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი დღემდე მუშაობს.
რამდენიმე ტერმინის შესახებ ენათმეცნიერების ინსტიტუტის სამეცნიერო ტერმინოლოგიისა და თარგმნითი ლექსიკონების განყოფილების ხელმძღვანელი ლია ქაროსანიძე გვესაუბრება:
- ტერმინები განაშენიანება, მივლინება, შვებულება, საშვი ვუკოლ ბერიძის მიერ შექმნილი ტერმინებია.
ვუკოლ ბერიძის შვილი ხელოვნებათმცოდნე - ვახტან ბერიძე იგონებს: „მძიმე სამუშაო იყო ტერმინოლოგიურ ლექსიკონებზე მუშაობა, მძიმე და გამოუჩენელი. ამ საქმისათვის ამდენი დრო და ძალა რომ არ მიეძღვნა მამას, რა თქმა უნდა, ბევრად მეტი შეეძლო გაეკეთებინა „თავისთვის“, ე. ი. მეტი „საკუთარი“ გამოკვლევა დაეწერა და დაებეჭდა. უთქვამს ხოლმე, ლექსიკონზე მუშაობას ქვის კოდვა სჯობსო, მაგრამ მას უყვარდა ეს საქმე იმიტომ, რომ ესმოდა მისი ეროვნული მნიშვნელობა და იმიტომ, რომ თავდავიწყებით უყვარდა ქართული ენა. ჰქონდა ენის საკვირველი ალღო, რაც, რა თქმა უნდა, დიდად შველოდა ტერმინოლოგიურ მუშაობაში. მეც მომიხდა ჩემს ამხანაგებთან ერთად, მამის ხელმძღვანელობით მუშაობა არქიტექტურის ტერმინოლოგიაზე და მაგონდება, როგორ შექმნა მან ჩვენ თვალწინ რამდენიმე ტერმინი, რომელთაც მალე მოიკიდეს ფეხი (მაგალითად, განაშენიანება - застройка, რომელმაც შეცვალა სულ სხვა აზრის მქონე გაშენება. კომისიისა და განყოფილების სხდომები, როგორც გამიგონია, ცოცხლად, საინტერესოდ და ხალისიანად ტარდებოდა. იყო კამათიც, სერიოზული მსჯელობა და „აღმოჩენის სიხარულიც“, როცა მარჯვე ტერმინს მიაგნებდნენ.
ამ სხდომათა მონაწილენი მხიარულად იგონებდნენ ხოლმე: როცა ახალი ტერმინი მიუჩვევლობის გამო გვეხამუშებოდა, ბატონი ვუკოლი გვეტყოდაო - ნახევარი საათი იარეთ ოთახში დიაგონალურად კუთხიდან კუთხეში და იმეორეთ ეს ტერმინი. ნახევარი საათის შემდეგ მოგეწონებათ და მოგეჩვენებათ, რომ მას უკვე დიდი ხანია, იცნობთო. მამას შემოღებულია რამდენიმე ახალი უკვე სავსებით შეთვისებული ტერმინი - საშვები, მივლინება, შვებულება” (ბერიძე, 1987 :162). ახალ ტერმინს ადვილად არ იღებდა საზოგადოება. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა ვუკოლ ბერიძის შვილის - ვახტანგ ბერიძის - მოგონება: „ანეკდოტივით მიამბეს ერთი კაცის ამბავი: ქუჩაში მამამ ჩაიარა და იმ კაცის ნაცნობმა, რომელიც მამას მიესალმა, მას უთხრა: ამისი მოგონილია სიტყვა „შვებულებაო“. იმას უპასუხნია, მაგას რომ „შვებულება“ არ გამოეგონა, ოტპუსკში ვერ წავიდოდი, თუო?“ კრებულები, ტერმინოლოგიის საკითხები, 2014, გვ. 177-185).
- როგორც ვიცი, საქართველოში ვუკოლ ბერიძის საზოგადოება არსებობს.
- 2017 წელს შეიქმნა საქართველოს ვუკოლ ბერიძის ტერმინოლოგთა საზოგადოება, რომელიც იმავე წლიდან ევროპის ტერმინოლოგიური საზოგადოების წევრია. 2018 წელს ესპანეთში გაიმართა ევროპის ტერმინოლოგთა სამიტი. ევროპის ტერმინოლოგიური საზოგადოების პრეზიდენტმა თავისი საანგარიშო სიტყვა ვუკოლ ბერიძის სიტყვებით დაასრულა: „ყოველი ერი, რომელიც სრულ კულტურულ ცხოვრებას ეტანება, აუცილებლად საჭიროებს მეცნიერულად დამუშავებულ ტერმინოლოგიას“.
- ცნობილია, რომ არსებობს ხელოვნურად შექმნილი ტერმინები. რომლებია ისინი?
- დენი ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია. მომდინარეობს სიტყვისაგან - მდენი (ის, რაც მოედინება) (http://termbank.ge/, კრებულები)
წნევაც ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია. სიტყვა „საწნეხელიდან“ ამოიღეს ძირი - წნე - და შექმნეს ახალი ტერმინი. ვასილ კაკაბაძე იგონებს: „Прессование-სთვის საუკეთესო ხალხური ბუნებრივი სიტყვა გვაქვს წნეხვა („საწნეხელი’’ აქედან წარმოშობილი) пресс ამიტომ წნეხი დავარქვით. აქედან давление-ს ფესვად წნე ამოვირჩიეთ. გამოვიდა давление წნევა, ამ ორი ცნების (Прессование და давление) დაახლოვება ძალიან აამეტყველებს ჩვენს ტერმინოლოგიას.
წნეხვა დეფორმაციის გამომწვევი давление არის (ფრანგული pressage), წნევა კი - უბრალოდ „დავლენიე’’ pression, გაზისთვის. ეს ორი ცნება სინონიმებია“.
ლალი ფაცია